Biuro Prasowe Jasnej Góry

Jasnogórska Muzyka Dawna 49

Czterdziesta dziewiąta płyta z cyklu „Jasnogórska Muzyka Dawna” zawiera utwory Józefa Elsnera (1769-1854):
- Canticum Simeonis Nunc dimittis op. 69
- Offertoria: Tui sunt coeli op. 70; Inveni David op. 83; Expectans expectavi Dominum op. 31
- Missa in C op. 26
- Salve Regina in B op. 43

Muzyka Józefa Elsnera ze zbiorów jasnogórskich (6)

Komu najsłuszniej, jeżeli nie pierwszemu założycielowi muzyki naszej krajowej, należy się hołd każdego jej zwolennika?

Te znamienne słowa zamieścił w 1839 r. Stanisław Moniuszko – w przeznaczonej dla 70-letniego wówczas Józefa Elsnera dedykacji na karcie tytułowej manuskryptu swojego I Kwartetu smyczkowego d-moll.

Z kolei Hieronim Truhn, muzyk niemiecki, który w 1841 r. odwiedził 72-letniego Józefa Elsnera w jego mieszkaniu w warszawskim klasztorze oo. pijarów, rozpoczął swoją relację z tego spotkania następująco: Pierwszą osobą w świecie muzycznym Warszawy jest wciąż jeszcze pełen młodzieńczego zapału Józef Elsner, godny prawdziwego szacunku mistrz naszej sztuki. Trudno spotkać tutaj cieszącego się uznaniem muzyka, który by nie studiował pod kierunkiem pana Elsnera. Kocha on swych uczniów, a ci mówią o nim z zachwytem i całują ramię starego mistrza, zgodnie z polskim zwyczajem.

Warto ponadto przywołać często cytowane, niezwykle pozytywne opinie Fryderyka Chopina – genialnego ucznia o swoim profesorze, który w jednym z listów do przyjaciół stwierdził skromnie: Gdybym był się od Elsnera nie uczył (...) pewno bym mniej jeszcze umiał niż dzisiaj umiem.

O niezwykłym autorytecie, jakim cieszył się prezentowany twórca w polskim środowisku muzycznym XIX wieku świadczy ponadto tekst, jaki 50 lat po jego śmierci, w roku 1901, opublikował znany warszawski publicysta i krytyk muzyczny Ferdynand Hoesick: Zmarły w dniu 18 kwietnia 1854 roku przeżył Elsner wśród nas pół wieku z kilkoletnim okładem, a jeśli w ciągu tego czasu zasłużył sobie na chlubny tytuł twórcy muzyki polskiej, to przydomek ten wcale nie grzeszy przesadą. (...) On jest ojcem duchowym całego pokolenia muzyków polskich, pokolenia, które muzykę naszą po raz pierwszy wprowadziło do świątyni muzyki powszechnej, europejskiej, i wyjednało tam miejsce dla niej zaszczytne, wcale nie jedno z ostatnich.

Wreszcie według Aliny Nowak-Romanowicz, autorki najbardziej wyczerpującej monografii o omawianym kompozytorze, to właśnie Elsner podjął zagadnienie stylu narodowego we wszystkich formach muzycznych, które uprawiał, a więc w muzyce operowej, instrumentalnej, religijnej i w liryce wokalnej. Wyniki, jakie w tym względzie osiągnął, stworzyły podstawę, na której mogła rozwinąć się twórczość Moniuszki i Chopina.

Można by przytoczyć w tym miejscu wiele jeszcze innych sądów i opinii dotyczących Józefa Elsnera – bohatera kolejnej, szóstej już płyty ukazującej się w serii „Musica Claromontana”, która zwiera wyłącznie jego dzieła, przygotowane do wykonania na podstawie rękopisów i druków zachowanych w archiwum klasztornym na Jasnej Górze. Wszystkie one jednoznacznie potwierdzają, iż urodzony 1 czerwca 1769 roku w Grodkowie na Śląsku Opolskim muzyk, kompozytor, dyrygent, pedagog, wydawca i organizator życia muzycznego, związany również bliskimi więzami ze środowiskiem klasztoru jasnogórskiego, zaliczany jest powszechnie do najwybitniejszych przedstawicieli kultury muzycznej w Polsce. Już za życia cieszył się wielkim uznaniem i autorytetem w kolejnych miejscach swojej działalności – w morawskim Brnie, gdzie działał bardzo krótko (1791/1792), następnie we Lwowie (1792–1799), głównie zaś w Warszawie (od roku 1799), w którym to mieście przeżył najbardziej owocne lata aktywności twórczej, w sumie ponad pół wieku. Niepodważalne są przede wszystkim jego zasługi na polu pedagogiki muzycznej, szczególnie jako inicjatora, profesora i rektora Szkoły Głównej Muzyki. Warto w tym miejscu podkreślić, że można go uznać w ogóle za twórcę nowoczesnego, trójstopniowego modelu szkolnictwa muzycznego. Trudno też przecenić osiągnięcia Elsnera w zakresie organizacji szeroko rozumianego życia muzycznego, przede wszystkim w okresie warszawskim. W stolicy przez 25 lat kierował operą Teatru Narodowego, aktywnie działał w tamtejszej Resursie Muzycznej (m.in. jako dyrygent), powołał do życia Towarzystwo Muzyki Kościelnej i Narodowej (1814), prowadził własną sztycharnię nut, założył pierwszy w Polsce miesięcznik nutowy „Wybór Pięknych Dzieł Muzycznych i Pieśni Polskich”. Elsner był ponadto korespondentem jednego z najbardziej prestiżowych i poczytnych ówcześnie periodyków muzycznych – wychodzącego w Lipsku Allgemeine Musikalische Zeitung (1805 i 1811-1816).

Niejako w cieniu powyższych, nie budzących wątpliwości, zasług pozostawała przez długi okres jego twórczość, bogata i różnorodna pod względem gatunków i form muzycznych, która od kilkunastu lat (właściwie od początku obecnego stulecia) jest wreszcie w coraz większym stopniu poznawana i właściwie doceniana. Warto tu przypomnieć, że J. Elsner był autorem oper, symfonii, koncertów na różne instrumenty, utworów fortepianowych, kompozycji przeznaczonych na różne składowo zespoły kameralne, kantat i pieśni. Na szczególną jednak uwagę zasługują dzieła religijne, przez wielu uważane za najbardziej wartościowe w jego bogatym dorobku. W sumie zachowało się ich około 140, w tym msze z tekstem łacińskim i polskim, nieszpory, opracowania hymnu Te Deum, a także różnorodne motety, najczęściej o liturgicznym przeznaczeniu – głównie graduały i offertoria.

Należy z radością podkreślić fakt, że na fali ponownego zainteresowania twórczością omawianego muzyka w ostatnich kilku latach ukazało się kilkanaście płyt CD, w tym dziesięć zawierających wyłącznie utwory Elsnera (z tego pięć w serii Musica Claromontana: nr 8, 19, 21, 32 i 41) oraz nutowe edycje kilkunastu dzieł kompozytora (w tym Missa in F oraz nieszpory maryjne w serii Muzyka Jasnogórska – Musica Claromontana). Dodajmy, że w procesie tym znaczący udział posiadają środowiska i instytucje związane z Częstochową: Stowarzyszenie Kapela Jasnogórska, Zespół Naukowo-Redakcyjny Jasnogórskich Muzykaliów oraz Międzynarodowy Festiwal Muzyki Sakralnej Gaude Mater. Podjęte w tym środowisku na początku obecnego stulecia szerokie badania nad zachowanymi w archiwum klasztornym na Jasnej Górze dziełami religijnymi J. Elsnera przynoszą wymierne efekty w formie koncertów, nagrań płytowych oraz publikacji nutowych i książkowych. Warto w tym miejscu wskazać na bliskie związki omawianego muzyka z klasztorem jasnogórskim, co potwierdzają nie tylko zachowane kompozycje (w sumie prawie 50 rękopisów i druków), ale także ich przeznaczenie – utwory związane z kultem Matki Bożej (np. Ave Maria, Ave maris stella czy nieszpory maryjne) i poświęcone głównemu patronowi zakonu oo. paulinów św. Pawłowi Pustelnikowi (Hymnus „Te Paule solitudinis decus”), jak również wpisane na kartach tytułowych dedykacje dla władz zakonnych (np. Cantate Domino, Nativitatem hodiernam, Missa F). Ponadto w jasnogórskim archiwum zachowało się szereg informacji o bliskich kontaktach kompozytora z przeorami i prowincjałami paulińskimi oraz osobiste wpisy do klasztornej księgi pamiątkowej. Wyrazem uznania dla Elsnera za jego wkład w rozwój kultury muzycznej jasnogórskiego klasztoru było zaliczenie go 27 września 1829 r. w poczet konfratrów zakonu paulińskiego (wraz z żoną Karoliną i córką Emilią z synami).

Prezentowane w niniejszej edycji płytowej kolejne kompozycje J. Elsnera ze zbiorów jasnogórskich, miały swoje współczesne prawykonanie w ramach IV Festiwalu Twórczości Religijnej Fide et Amore (2010), organizowanego w Żorach na Górnym Śląsku. Wszystkie te dzieła ilustrują ówczesne gatunki i formy muzyki religijnej, tworzone w kręgu przenikania się wpływów nawiązującej jeszcze do XVIII stulecia – twórczości kompozytorów szkoły neapolitańskiej i stylu klasycznego, obok których do głosu coraz wyraźniej dochodziły idee rodzącego się romantyzmu, widoczne przede wszystkim w kształtowaniu linii melodycznej oraz sposobie instrumentacji.

Płytę rozpoczyna oryginalne, wokalne opracowanie tekstu kantyku Symeona Nunc dimittis, który do dziś odmawiany jest, bądź śpiewany, na zakończenie modlitwy brewiarzowej (Officium divinum). Utwór ten, w wykazie dzieł religijnych Elsnera oznaczony jako nr 69, opublikowany został w 1941 r. w znanym wydawnictwie Schlesingera w Berlinie. Godna podkreślenia jest tu oszczędna obsada, zredukowana do pięciu głosów wokalnych – sopran, alt, 2 tenory i bas (w Sumariuszu kompozytor wymienia jeszcze partię organów ad libitum), co wskazuje na świadome nawiązanie przez kompozytora do rodzących się w tym okresie prądów odnowy muzyki sakralnej, czego wyrazem był między innymi powrót do stylistyki renesansowej. Znamienny w tym kontekście jest umieszczony na karcie tytułowej druku elsnerowskiego Canticum Simeonis dopisek: Musica sacra continens Motettos Joannis Gabrielis, Palestrinae, Orlando Lassi, Lotti, Henrici Schütze, Rungenhagen, Angelorum Cantus.

Spośród prezentowanych ofertoriów, które reprezentują powszechny jeszcze w początkach XIX stulecia styl kościelnej muzyki użytkowej, na szczególną uwagę zasługuje zachowane w postaci druku i rękopiśmiennego odpisu Novam Musicam in Offertorium Tui sunt coeli et tua est terra op. 70, z partią koncertujących organów. Utwór ten, określony pierwotnie jako graduał, powstał z okazji poświęcenia nowo odrestaurowanego instrumentu archikatedry warszawskiej. W wydanym pod koniec życia kompozytora autorskim Sumariuszu czytamy: „Graduale na organ obligato z całą klawiaturą i echem, na dzień poświęcenia nowego organu w katedralnym kościele i przypisana J. O. Księciu Warszawskiemu”. Warto podkreślić, iż kompozycja ta ukazała się drukiem w powszechnie cenionym wydawnictwie Tobiasa Haslingera we Wiedniu w 1840 r.

O Offertorium Inveni David op. 83, które powstało ok. 1843 r., Elsner napisał: „Offertorium in E na skrzypce obligato, dla p. Baranowskiego napisane, także na poświęcenie kościoła”. Warto tu podkreślić, iż będący autografem kompozytora przekaz jasnogórski, stanowi najprawdopodobniej jedyne zachowane źródło tej kompozycji.

Z kolei w Offertorium Expectans expectavi Dominum op. 31, które ukazało się drukiem dwadzieścia lat wcześniej (w 1823 r.) w poznańskim wydawnictwie K.A. Simona, na uwagę zasługuje solowa partia waltorni i fagotu. Kompozytor określił ten utwór następująco: „Offertorium in C na fagot, waltornię obligato, przypisane sędziemu Chrzońskiemu sztychowane w głosach u Simona w Poznaniu”. Dodajmy, że autor dedykacji – Józef Chrzoński (1771–1836) był znanym warszawskim prawnikiem, a zarazem amatorem muzyki, także kompozytorem. Współpracował ponadto z Elsnerem w założonym przez prezentowanego twórcę Towarzystwie Przyjaciół Muzyki Kościelnej i Narodowej.

Pochodząca z tego samego okresu Missa in C op. 26, zachowana w jasnogórskim archiwum w postaci druku zatytułowanego: Missa Musicam quator Vocibus humanis comitante Orchestra (…), dedykowana warszawskiemu arcybiskupowi Stefanowi Hołowczycowi (1741–1823), powstała w roku 1820. Trzy lata później ukazała się drukiem także w wydawnictwie K.A. Simona w Poznaniu. W swoim Sumariuszu Elsner określił ją następująco: „Msza in C (niedzielna) na 4 głosy i orkiestrę, przypisana arcybiskupowi Hołowczycowi, wydana w osobnych głosach u Simona”. Kompozycja ta reprezentuje łacińskojęzyczne opracowania tekstów Ordinarium Missae, w których grodkowski twórca nawiązuje do środkowoeuropejskiej tradycji tego gatunku.

Kończące płytę wokalno-instrumentalne opracowanie tekstu antyfony maryjnej Salve Regina in B op. 43, stanowi część muzyki żałobnej skomponowanej na uroczystości pogrzebowe hrabiów Ignacego i Stanisława Potockich. Całość ukazała się drukiem w warszawskim wydawnictwie A. Brzeziny w 1827 r. Jako jedyna część cyklu prezentowane Salve Regina skomponowane zostało na chór mieszany. Pozostałe części (psalm De profundis oraz inne opracowanie tekstu tej samej antyfony maryjnej) przeznaczone są na głosy męskie z towarzyszeniem instrumentalnym (dlatego też nagrane zostaną na odrębnej płycie wraz z całym repertuarem elsnerowskim napisanym dla chóru męskiego).

Warto na koniec podkreślić, że prezentowana Missa in C, podobnie jak ofertoria Tui sunt coeli i Expectans expectavi Dominum oraz Salve Regina in B, zachowały się w kilku różnych archiwach krajowych i zagranicznych (m.in. we Wiedniu i w zbiorach czeskich), co świadczy o szerokiej recepcji twórczości Józefa Elsnera także poza granicami kraju. Stanowi to zarazem swoiste wypełnienie słów, jakie z okazji 80. rocznicy urodzin kompozytora (w 1849 r.) zamieszczone zostały na łamach „Gazety Warszawskiej”: Imię Elsnera powtarzane od 50 lat z uwielbieniem przez jego uczniów, ze czcią przez wyznawców muzyki, z szacunkiem przez wszystkich, splotło się nierozerwalnie ze sztuką naszą i wiecznie z nią żyć będzie.

tekst: Remigiusz Pośpiech

Wykonawcy/Performers:
Agnieszka Tomaszewska – sopran / soprano (5,6,14,17,18)
Joanna Dobrakowska – alt / alto (5,6,14,17,18)
Karol Kozłowski – tenor / tenore (5,6,14,17,18)
Dariusz Siedlik – bas-baryton / bass-baritone (5,6,9,14,17,18)

Chór kameralny Cantores Minores Wratislavienses
Chór kameralny Cantores Minores Wratislavienses został założony przez Edmunda Kajdasza w 1966 roku, jego siedzibą jest dawny klasztor bernardynów, obecne Muzeum Architektury. Od 1979 roku jest samodzielną instytucją kultury - od 1994 instytucją Gminy Wrocław. Pod kierunkiem obecnego (od 1991) dyrygenta Piotra Karpety chór został zmniejszony do 18 śpiewaków, by móc zgodnie z aktualnymi tendencjami wykonawczymi prezentować muzykę dawnych epok (w zależności od repertuaru i w miarę potrzeb skład ten jest powiększany nawet do 70 osób - występuje wówczas jako Cantores Maiores Wratislavienses). Zespół dał już ponad 2000 koncertów (w tym ok. 400 dla środowisk wiejskich, 150 z cyklu Muzyka i Architektura i prawie 500 koncertów edukacyjnych dla młodzieży), dokonał ponad 100 nagrań radiowych, telewizyjnych i płytowych, występował na licznych festiwalach. Podczas swych podróży zagranicznych odwiedził większość krajów europejskich, a także Izrael, Turcję i Meksyk. Nagrana w 2007 roku płyta: Jasnogórska Muzyka Dawna vol. 21 z utworami Józefa Elsnera otrzymała nominację do nagrody Fryderyk 2007. W 2008 zespół wystąpił m. in. na koncertach prowadzonych przez Paula Eswooda na festiwalu w Przemyślu oraz Kolory Polski w Łowiczu oraz na Wratislavia Cantans (po raz 36).

Zespół Muzyki Dawnej Kapela Jasnogórska
nawiązujący do działającego na Jasnej Górze przez 350 lat zespołu wokalno – instrumentalnego o tejże nazwie, został powołany do życia w 2000 roku z inicjatywy Stowarzyszenia Kapela Jasnogórska, którego celem jest promocja wielkiego dorobku muzycznego Sanktuarium, zwłaszcza okresu XVII-XIX w. Zespół skupia muzyków specjalizujących się w wykonywaniu muzyki dawnej.

przygotowanie chóru/choirmaster - Piotr Karpeta
dyrygent/conductor - Jarosław Jasiura

Nagranie dokonane w kościele pw. Krzyża Świętego w Częstochowie w sierpniu 2010 r.
Reżyseria nagrania / Producers:: Jacek Guzowski, Krzysztof Kuraszkiewicz
Opieka nad realizacją projektu: o. Nikodem Kilnar, prezes Stowarzyszenia „Kapela Jasnogórska”; o. Dariusz Cichor OSPPE
Wydawca: Wydawnictwo Zakonu Paulinów Paulinianum Jasna Góra
Płyta wydana przez firmę MUSICON: www.musicon.pl

Płyty można nabyć na Jasnej Górze - w punktach sprzedaży "Claromontana" oraz w księgarniach i sklepach muzycznych na terenie całej Polski, z którymi współpracuje wydawnictwo MUSICON - musicon.sklep.pl

Zamówienia pod adresem:
[email protected]