Biuro Prasowe Jasnej Góry

Jasnogórska Muzyka Dawna 18

Osiemnasta płyta z cyklu „Jasnogórska Muzyka Dawna” zawiera kompozycje:
- Franciszek Perneckher (†1769) - Missa Nativitatis Domini in A
- o. Cyryl Florian Gieczyński OSPPE (1793-1866) - Vesperae Pastorales
- Filip Gotschalk (†1809) - Pastorella pro festo Nativitatis Domini

Boże Narodzenie w twórczości kompozytorów jasnogórskich (3)

I nagle przyłączyło się do anioła mnóstwo zastępów niebieskich, które wielbiły Boga słowami:
Chwała Bogu na wysokościach, a na ziemi pokój ludziom Jego upodobania.
A pasterze wrócili, wielbiąc i wysławiając Boga za wszystko, co słyszeli i widzieli, jak im to było powiedziane (Łk. 2, 13;20).

Zamieszczony w ewangelii według św. Łukasza opis narodzenia Boga – Człowieka w betlejemskiej grocie często inspirował twórców sztuki muzycznej, plastycznej, literackiej czy poetyckiej. Co więcej, na podstawie tej bardzo skrótowej relacji zauważamy, że muzyka od samych początków towarzyszy wydarzeniom Nocy Betlejemskiej, że ma swoją genezę już w fakcie przyjścia na świat Syna Bożego. Prawdopodobnie stąd wywodzi się również stosunkowo często spotykane rozróżnienie muzyki bożonarodzeniowej na „anielską” – profesjonalną, kunsztowną, doskonałą artystycznie, oraz „pasterską” – ludową, prostą, amatorską. Odzwierciedlenie tego powszechnego w pobożności ludowej podziału stanowi między innymi bogata i różnorodna ikonografia związana z omawianym okresem, zdobiąca na przykład księgi liturgiczne, w której aniołowie przedstawiani są najczęściej w postaci śpiewającego chóru trzymającego zwoje nut z zapisem chorałowym, zaś rekwizytem pasterzy są przede wszystkim różnego rodzaju instrumenty ludowe. W tym miejscu można również przywołać spopularyzowany przez ks. Michała Marcina Mioduszewskiego (1787-1868) podział pieśni bożonarodzeniowych na kolędy i pastorałki.

Obserwując rozwój religijnej twórczości muzycznej widzimy, że tematyka bożonarodzeniowa stawała się w ciągu wieków źródłem niezliczonej ilości dzieł muzycznych, powstających od średniowiecza aż po czasy współczesne. Zauważamy tu godne podkreślenia bogactwo gatunków, form, stylów czy technik kompozytorskich. W kontekście powyższych rozważań można wskazać na wyraźnie rysujący się dualizm omawianego repertuaru. Z jednej strony kształtował się nurt twórczości liturgicznej – reprezentowanej głównie przez chorał gregoriański, później zaś przez polifoniczne msze pastoralne (wokalne i wokalno-instrumentalne), z drugiej natomiast pozaliturgiczny – często o lokalnej specyfice, wyrażany w pieśniach kościelnych (szczególnie we wspomnianych już pastorałkach), bądź też w różnorodnych pod względem struktury formalnej pastorellach.

Podstawowe gatunki wielogłosowego repertuaru muzyki przeznaczonej na liturgiczny okres Bożego Narodzenia to msza i nieszpory, które w tym przypadku dookreślane są najczęściej łacińskim zwrotem de Nativitate Domini (także: Nativitatis Domini, de Notte Domini, pro Nocte Nativitatis D.N.J. Christi, pro Sacra Nocte, Deo Nati Jesule) – np. Missa de Nativitate Domini, Vesperae Nativitatis Domini, bądź też występującym w różnych formach przymiotnikiem: „pastoralna” (także: pastoralis, pastoritia, pastorella, pastorale) – np. Missa pastoralis, Vesperae pastorale. Oprócz tego istniał cały szereg kompozycji, które wykorzystują różnorodne teksty i ukształtowania formy muzycznej. Mieszczą się one w ogólnych ramach gatunku pastorelli, w zakresie którego możemy dokonać bardziej precyzyjnego podziału na opracowania tekstów liturgicznych i nieliturgicznych – w formie swobodnej poezji religijnej.

Kompozycje omawianego nurtu pastoralnego, nawiązujące często do stylistyki muzyki ludowej, powstawały głównie w okresie baroku (szczególnie w XVIII w.) i związane były przede wszystkim ze środowiskiem kapel kościelnych, w których – co warto podkreślić – tworzono i wykonywano większość ówczesnego repertuaru religijnego. Do największych i najznakomitszych zarazem tego rodzaju zespołów muzycznych należała niewątpliwie jasnogórska kapela oo. paulinów, działająca od końca XVI do początków XX stulecia, która swój szczytowy okres przeżywała właśnie w XVIII i początkach wieku XIX. Wtedy to działało na Jasnej Górze wielu znanych i dobrze wykształconych muzyków, zarówno zakonnych jak i świeckich, którzy byli autorami przeważającej części repertuaru omawianego zespołu. Obok tego wykonywano tam dzieła innych kompozytorów polskich oraz twórców obcych. Dzięki temu zachowane muzykalia jasnogórskie należą dziś do najbogatszych, a zarazem gatunkowo najbardziej urozmaiconych (w tamtejszym archiwum znajduje się w sumie ponad 2000 rękopisów oraz ponad 300 druków, co daje w sumie około 3000 różnorodnych kompozycji). Pozwala to uznać ten ośrodek za wysoce reprezentatywny dla całej polskiej muzyki religijnej XVIII i I poł. XIX stulecia, także tej tworzonej i przeznaczonej na liturgiczny okres Bożego Narodzenia, z zakresu której zachowało się ponad 80 różnorodnych utworów.

Zarejestrowane na niniejszej płycie dzieła kompozytorów jasnogórskich reprezentują różne formy wokalno-instrumentalnej muzyki pastoralnej związane z celebracjami liturgicznymi. Fakt, iż pod względem chronologii pochodzą one z różnych okresów (od połowy XVIII do połowy XIX w.), pozwala dodatkowo zaobserwować przemiany stylistyczne w bożonarodzeniowej muzyce powstającej i wykonywanej na Jasnej Górze.

Najwcześniej, spośród prezentowanych twórców, działał w jasnogórskiej kapeli Franciszek (Francesco) Perneckher (zm. 1769). Muzyk ten przybył do Częstochowy najprawdopodobniej z Drezna i związał się z omawianym zespołem co najmniej od 1759 r., kiedy to został jego dyrygentem (regens chori). Funkcję tę pełnił przez 10 lat - aż do śmierci w 1769 r. Obdarzony wszechstronnymi zdolnościami muzycznymi był szczególnie ceniony jako skrzypek (nazywany w źródłach virtuosus lub concertista), pedagog (często określany metrem) i kompozytor - autor ponad 20 zachowanych dzieł religijnych. O jego uznaniu w środowisku Jasnej Góry świadczyć może m.in. fakt otrzymywania najwyższej pensji spośród wszystkich ówczesnych muzyków kapeli, jak również powszechny szacunek, jakim darzono całą jego rodzinę. Dobrą opinię o kompozytorze potwierdza zachowana twórczość: msze, cykle nieszporne, offertoria oraz arie. Oprócz archiwum jasnogórskiego, rękopisy jego dzieł znajdują się w zbiorach po kapeli gidelskiej oraz pelplińskiej.

Znacząca część dorobku Perneckhera to kompozycje związane tematycznie z okresem Bożego Narodzenia. Ich wartość badawczą podnosi niewątpliwie fakt, że znajdujemy tu różne formy tego specyficznego nurtu twórczości muzycznej: msze pastoralne, offertoria oraz tzw. Harmonia pastoralis „O Bethleem, o Nazareth”. Perneckher jest autorem co najmniej dwóch mszy pastoralnych (P. Podejko, w katalogu jasnogórskich muzykaliów, przypisuje mu ponadto autorstwo jeszcze jednej, zachowanej anonimowo). Prezentowana na płycie Missa Nativitatis Domini in A / a 9: Stromenti. / Canto, Alto, Tenore, Basso. / 2 Violini / 2 Clarini / Con / Organo (sygn. II-199), jest kompozycją dość jednolitą zarówno pod względem materiału motywicznego (np. pokrewne motywy melodyczne w Gloria i Credo), opartego w głównej mierze na melodyce typu kolędowo-pastorałkowego (trudno jednakże wskazać konkretne cytaty pieśniowe), jak i ogólnego, sielankowo-lirycznego klimatu pastoralnego. Całość utrzymana jest w fakturze chóralnej, z drobnymi jedynie wstawkami głosów solowych (np. interesujący duet sopranu i altu w Et incarnatus, stanowiący swoistą kulminację całej kompozycji, z charakterystycznym dla mszy pastoralnych podkreśleniem końcówki słowa incar-natus). W planie tonalnym dominują pokrewieństwa dominantowo-toniczne (jedynie Benedictus utrzymane jest w tonacji subdominanty), natomiast zmiana metrum z parzystego na 3/8 (we wszystkich częściach z wyjątkiem Kyrie) łączy się zawsze z kontrastem agogicznym. Większe urozmaicenie, a przy tym pewne przynajmniej znamiona dramaturgii, wnoszą opracowania słów miserere nobis w częściach Gloria oraz Agnus Dei, a także krótki fragment Crucifixus w Credo, stanowiący dopełnienie istotnego dla mszy pastoralnych ustępu Et incarnatus. Kompozytor sięga tu do zakorzenionej w gatunku mszalnym retoryki muzycznej (np. saltus duriusculus, suspiratio czy elementy anthitetonu mutatioo per motus). Wykorzystuje jednak jej środki bardzo oszczędnie, co było typowe dla większości twórców drugiej połowy XVIII stulecia. Z cech typowych dla stylu pastoralnego – obok wspomnianego klimatu całości wynikającego z charakteru wykorzystanej melodyki – należy wskazać na wykorzystywaniem rytmiki polskich tańców ludowych (np. w Et incarnatus), lidyzmów, a także ogólne nawiązania do klimatu muzykowania ludowego, połączone najczęściej z unisonowymi przebiegami całego zespołu czy z zastosowaniem nuty stałej w basie (w postaci tzw. nuty pedałowej). Na uwagę zasługuje ponadto część Benedictus, w której jednorodna rytmicznie, utrzymana w metrum 3/8 „kołysząca” linia melodyczna partii skrzypcowej (tzw. Dondolando der Violinen) nawiązuje do często wykorzystywanej w muzyce pastoralnej włoskiej siciliany.

Działalność Filipa Gotschalka (zm. 1809) przypada już na początek XIX stulecia. Pierwsze jego kontakty z kapelą miały miejsce już w latach 80-tych XVIII w., kiedy to dostarczał na Jasną Górę rękopiśmienne kopie utworów różnych kompozytorów (m. in. F. X. Brixiego, K. Ditters¬dorfa, J.M. Dreyera, A. Salieriego, J. Vanhalla). W roku 1810 przeniósł się, wraz z całą rodziną, do Częstochowy, by objąć stanowisko magistra cappellae, które piastował aż do śmierci, czyli prawie przez dziesięć lat (1800 - 1809). Rodzina Gotschalków przybyła na Jasną Górę ze Górnego Śląska (z Rud k. Raciborza lub Rudna k. Koźla), gdzie twórca nasz zatrudniony był w kapeli kościelnej, za czym przemawia wspomniany wyżej fakt przesłania nut do zespołu jasnogórskiego. W tym kontekście Gotschalk jawi się jako jeden z propagatorów religijnej muzyki europejskiej, której wpływy wiodły między innymi przez Śląsk. Archiwum jasnogórskie przechowuje dwadzieścia kompozycji F. Gotschalka (w 15 manuskryptach), z których większość to autografy kompozytora. Stylistycznie twórczość ta przynależy do okresu wczesnoklasycznego, choć w warstwie wokalnej (głównie w ariach i duetach) znaczące jest jeszcze oddziaływanie twórców kręgu szkoły neapolitańskiej. Ponadto należy wskazać na wpływy muzyki ludowej, przez co omawiany twórca dołącza do grona tych kompozytorów, którzy tworzyli podstawy do wykształce¬nia się stylu narodowego w muzyce polskiej.

Ostatnie z wymienionych cech występują głównie w utworach powstałych na liturgiczny okres Bożego Narodzenia, które na omawianej płycie reprezentuje prosta w warstwie muzycznej, utrzymana w formie pieśni zwrotkowej i w „sicilianowym” metrum 6/8 Pastorella pro Festo Nativitatis Domini „Puer natus in Bethleem” (sygn. I-26). Kompozycja ta przeznaczona jest na trzy głosy wokalne (2 soprany i bas) z towarzyszeniem pary skrzypiec, klarnetów i rogów oraz organowego continuo. Gottschalk wykorzystał tu wybrane strofy tekstu popularnej XV-wiecznej kolędy łacińskiej, w Polsce notowanej już w XVI stuleciu (np. w Kancjonale Piotra Artomiusza z 1587 i 1596 r. czy w Kancjonałach Staniąteckich), często tłumaczonej również, w różnych wersjach, na język polski (np. Narodził się Syn w Betleem czy – częściej spotykane – Dzieciątko się narodziło).

O. Cyryl Florian Goetz-Gieczyński (1793-1866) reprezentuje dyrygentów kapeli jasnogórskiej, którzy byli jednocześnie zakonnikami. Był zarazem ostatnim z paulinów na stanowisku magister cappellae, którą to funkcję pełnił w latach 1815-1818. Dzięki badaniom źródłowym P. Podejki wiadomo, że F. Goetz urodził się w 1793 r. w Rusinowie Novym k. Opavy na Morawach. W 1814 r. przybył na Jasną Górę, gdzie po dwóch latach przyjął święcenia kapłańskie, przybierając imię zakonne Cyryl. Pod koniec 1819 r. przeniósł się do kościoła św. Ducha w Warszawie. Tam też zmienił nazwisko na: Gieczyński. W 1821 r. osiadł w parafii Niegów k. Wołomina, gdzie zmarł w 1866 r. Pomimo całkowitego poświęcenia się pracy duszpasterskiej (w Niegowie wybudował nawet kościół) nie zrezygnował ze swych zainteresowań muzycznych. Brak wprawdzie szczegółowych wiadomości o wykształceniu muzycznym Gieczyńskiego, jednakże jego działalność świadczy o dobrym przygotowaniu do zawodu muzyka. Już sam fakt powołania go na stanowisko dyrygenta kapeli jasnogórskiej jest tego wymownym dowodem. Jego umiejętności muzyczne potwierdza również zachowana do dziś twórczość, którą uprawiał przez całe życie. Utrzymana jest ona w stylu klasycznym, od jego wstępnej do bardziej rozwiniętej już postaci. Z dziewięciu zachowanych na Jasnej Górze utworów Gieczyńskiego siedem pochodzi z czasów działalności w kapeli (świadczą o tym zawarte na kartach tytułowych daty oraz adnotacje typu: Auth. Musices P. Cyrillus Goetz Regens chori pro CMCz), zaś pozostałe dwa powstały już w Nie¬gowie (rękopisy Rorate caeli i Veni Creator datowane są na 1860 i 1861 r. oraz sygnowane nazwiskiem: Gieczyński). Dzieła jego wykonywane były także poza Częstochową, między innymi we Włocławku i w Gidlach.

Pośród ocalałej twórczości Gieczyńskiego z liturgicznym okresem bożonarodzeniowym związane są Vesperae Pastorales z 1816 r. (sygn. III 266), które zarejestrowano na prezentowanej płycie. Składają się one z opracowania pięciu psalmów: Ps. 110 (109) Dixit Dominus (Rzekł Pan Panu memu) - Ps. 111 (110) Confitebor (Będę wyznawał Panie) - Ps. 112 (111) Beatus vir (Błogosławiony mąż) - Ps. 113 (112) Laudate pueri (Chwalcie dzieci Pana) - Ps. 117 (116) Laudate Dominum (Chwalcie Pana) oraz kantyku Magnificat. Układ taki odpowiada liturgicznej formie I Vesperae in Nativitate Domini, które rzadziej opracowywano wielogłosowo, niż II nieszpory omawianej uroczystości (posiadały one nieco inny układ psalmów: Dixit Dominus - Confitebor - Beatus vir - De profundis - Memento Domine David).

Cykl nieszporny Gieczyńskiego zbudowany jest według powszechnych wtedy zasad strukturowania architektonicznego tego gatunku muzyki kościelnej. W ramach poszczególnych psalmów dominuje więc typ budowy wieloodcinkowej, w której odcinki muzyczne odzwierciedlają najczęściej podział tekstu na poszczególne wersy. Prawie zupełnie brak tu kontrastu tonalnego i fakturalnego, natomiast kontrasty metrum i tempa występują jedynie pomiędzy poszczególnymi psalmami. Stwierdzenie to nie dotyczy jednak doksologii, która wyróżniona jest we wszystkich psalmach (z wyjątkiem Magnificat) w formie odrębnego ustępu opartego o dwuczłonowy schemat: Gloria Patri - Sicut erat. Pierwszy z nich (od kilku do kilkunastu taktów) utrzymany jest w wolnym tempie (adagio), przy jednoczesnym ograniczeniu składu wykonawczego i przeciwstawiony - na zasadzie kontrastu - części szybkiej (allegro), rozpoczynającej się zawsze imitacyjnie, już z udziałem pełnego zespołu, która pełni zarazem rolę zakończenia poszczególnych psalmów. Na uwagę zasługują stosowane we wszystkich częściach cyklu kontrasty solo – tutti, przy czym dotyczą one w większości całego zespołu wokalnego. Ustęp solowy, w postaci arii basowej, występuje tylko w opracowaniu psalmu Laudate Dominum, zakończonym chóralną doksologią. Natomiast krótkie (kilkutaktowe) fragmenty solowe sopranu i altu spotykamy ponadto w Beatus vir, Laudate pueri oraz Magnificat (pierwsze opracowanie Et exultavit).

W Magnificat na uwagę zasługuje dwukrotne opracowanie tekstu, począwszy od drugiego wersu: Et exultavit. Początkowy wers tworzy rodzaj krótkiego, siedmiotaktowego wstępu. Po nim zaś następuje jedna z dwóch wersji, z których druga przeznaczona jest pro Epiphania Domini. Podstawowa różnica pomiędzy nimi dotyczy obsady; w drugiej kompozytor dodaje trzecie clarini, co symbolizuje postacie trzech Mędrców (Trzech Króli) oddających hołd narodzonemu w betlejemskiej stajence Dzieciątku. Niezwykle interesujące, a zarazem wysoce specyficzne, jest tu ponadto wprowadzenie rozbudowanego (22 takty), instrumentalnego odcinka wstępnego o charakterze fanfarowym, z solową partią trąbek.

W zakresie realizacji szczegółowych środków techniki kompozytorskiej Gieczyński reprezentuje wszystkie cechy swojego warsztatu reprezentowanego w innych dziełach, przynależnego do wykształconego stylu klasycznego, który w polskiej muzyce religijnej spotykamy jeszcze w połowie XIX stulecia. Pewnej specyfiki można szukać jedynie we większych wpływach rodzimej muzyki ludowej (jedna z cech stylu pastoralnego), widocznej głównie w bardziej płynnym kształtowaniu melodyki (w przeciwieństwie do dominujących w jego twórczości, występujących także zresztą w nieszporach, struktur opartych na pochodach trójdźwiękowych) czy w niektórych środkach harmonicznych (przede wszystkim większe wykorzystanie nuty pedałowej). Ogólnie Vesperae Pastorales in D o. Cyryla Gieczyńskiego stanowią interesujący i godny bliższego poznania przykład liturgicznej twórczości związanej z okresem Bożego Narodzenia, który wpisuje się zarówno w jasnogórską tradycję tego gatunku twórczości, jak też w całościowy obraz rozwoju polskiej muzyki kościelnej XIX wieku.
/tekst: Remigiusz Pośpiech/

Wykonanie:
Zespół Muzyki Dawnej „Kapela Jasnogórska” pod dyr. Jana Tomasza Adamusa
Marzena Lubaszka - sopran/soprano [1-4,6,7,11,13-15,17,19,20,21]
Joanna Dobrakowska - alt/contralto [1,2-4,6,11,13-17,19,20,21]
Maciej Gallas - tenor [2,13,14,20]
Jacek Ozimkowski - bas/bass [2,3,13,14,17,20,21]
Ripieni:
Michalina Bienkiewicz - sopran/soprano
Wojciech Grzesiak - alt/contralto
Krzysztof Mroziński - tenor
Przemysław Żywczok - bas/bass
Magdalena Pilch, Katarzyna Kik - flety/flautos
Sandor Endrody, Dominika Stencel - rogi/natural horns
Igor Cecocho, Marek Janczara, Artur Erenfeld - trąbki/natural trumpets
Grzegorz Jurczyk - kotły/timpani
Adam Pastuszka, Martyna Pastuszka - skrzypce/violins
Teresa Piech - altówka/viola
Janusz Musiał - kontrabas/double bass
Jan Tomasz Adamus - pozytyw/positive organ

Zespół Muzyki Dawnej Kapela Jasnogórska
nawiązujący do działającego na Jasnej Górze przez 350 lat zespołu wokalno – instrumentalnego o tejże nazwie, został powołany do życia w 2000 roku z inicjatywy Stowarzyszenia Kapela Jasnogórska, którego celem jest promocja wielkiego dorobku muzycznego Sanktuarium, zwłaszcza okresu XVII-XIX w. Zespół skupia muzyków specjalizujących się w wykonywaniu muzyki dawnej.

Jan Tomasz Adamus
Dyrektor i dyrygent Kapeli Jasnogórskiej. Studiował u prof. Joachima Grubicha w Krakowskiej Akademii Muzycznej oraz u Hansa van Nieuwkoop w Sweelinck Conservatorium w Amsterdamie. Jest laureatem międzynarodowego konkursu organowego w Arnstadt. Prowadzi również działalność dydaktyczną we Wrocławskiej Akademii Muzycznej. Występuje w kraju i za granicą z recitalami organowymi oraz jako dyrygent i kameralista.

Nagrano: Nagranie dokonane w sali im. O.Augustyna Kordeckiego, w klasztorze Ojców Paulinów na Jasnej Górze w grudniu 2005 r.
Reżyseria nagrania: Jacek Guzowski, Krzysztof Kuraszkiewicz
Opieka nad realizacją projektu: o. Nikodem Kilnar, prezes Stowarzyszenia „Kapela Jasnogórska”, o. Sebastian Matecki, podprzeor, sekretarz Stowarzyszenia
Wydawca: Wydawnictwo Zakonu Paulinów Paulinianum Jasna Góra
Płyta wydana przez firmę Musicon: www.musicon.pl

Płyty można nabyć na Jasnej Górze - w punktach sprzedaży "Claromontana" oraz w księgarniach i sklepach muzycznych na terenie całej Polski, z którymi współpracuje wydawnictwo MUSICON - musicon.sklep.pl

Zamówienia pod adresem:
[email protected]